ایران باستان دارای جشن‌های مناسبتی بسیار گوناگونی می‌باشد که هر کدام از آن‌ها آداب و رسوم مخصوص به خود را دارند. چهارشنبه سوری، شب یلدا، عید نوروز و … از انواع جشن‌های اصیل ایران باستان محسوب می‌شوند. یکی از جذاب‌ترین جشن‌های ایرانی برای سنین مختلف بخصوص جوان‌ها مراسم ۴شنبه سوری است. این مراسم را از دیرباز در شب آخرین ۴شنبه سال برگزار می‌کنند. همانطور که گفته شد این مراسم از زمان‌های بسیار قدیم مرسوم بوده و از آداب و رسوم متعددی برخوردار است. متاسفانه امروزه بسیاری از این رسوم شیرین و جذاب از بین رفته و تعداد کمی از آن‌ها در مراسم ۴شنبه سوری اجرا می‌شود. به همین منظور در ادامه قصد داریم شما را با آداب و رسوم چهارشنبه سوری به طور کامل آشنا کنیم.
تاریخچه چهارشنبه سوری
چهارشنبه سوری از قدیمی‌ترین جشن‌های سنتی ایران باستان است که از آداب و رسوم مختلفی برخوردار می‌باشد. شعرخوانی، شاهنامه خوانی، پریدن از روی آتش، شکستن کوزه و … از انواع رسم‌هایی می‌باشند که در ۴شنبه سوری انجام می‌شود. از ابتدایی‌ترین نوشته‌هایی که به این آیین اشاره داشته‌اند، می‌توان کتاب تاریخ بخارا را معرفی نمود. این کتاب در سال ۲۸۶ الی ۳۵۸ ه.ق توسط ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی نوشته شده است. او در بخشی از این کتاب گفته:
“آنگاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون شب سوری چنان که عادت قدیم است، آتشی عظیم برافروختند.”
در کتاب شاهنامه نیز به جشن چهارشنبه سوری اشاره‌هایی شده است. در داستان رزم بهرام با پرموده با بیان “ستاره شمر گفت بهرام را/ که در چارشنبه مزن کام را” به این جشن اشاره داشته است. نمی‌توان تاریخ دقیق و مشخصی برای پیدایش این آیین اعلام نمود. با این وجود بسیاری از محققان بر این باورند که جشن ۴شنبه سوری پس از اسلام شکل گرفته است. نام این جشن نیز از نظر لغوی شامل دو قسمت است که عبارتند از “چهارشنبه” و “سوری”. نام جشن ۴شنبه سوری اشاره مستقیم به روز هفته و سرخی آتش دارد که نشان‌دهنده زمان برگزاری این آیین و یکی از اصلی‌ترین رسوم آن می‌باشد.
رسوم رایج در چهارشنبه سوری
چهارشنبه سوری از آداب و رسوم متعددی برخوردار است که امروزه نیز افراد
به بسیاری از آن‌ها پایبند هستند. شاید نحوه اجرای این رسوم دچار تغییراتی شده باشد، اما باز هم ردی از آن‌ها در مراسم ۴شنبه سوری دیده می‌شود. از آداب و رسوم این مراسم که هنوز هم می‌توان ردی از آن‌ها را در ۴ شنبه آخر سال مشاهده کرد عبارتند از:
- پریدن از روی آتش:
یکی از رایج‌ترین رسم‌های چهارشنبه سوری بوته افروزی و پریدن از روی آتش است. در زمان‌های گذشته مردم به بیابان و کوه می‌رفتند تا هیزم جمع کنند و پیش از غروب ۴ شنبه آخر سال آن‌ها را آتش بزنند. مردم آتش‌ها را با فاصله از دیگر روشن کرده و از روی آن‌ها می‌پریدند. هنگام پریدن از روی آتش جمله معروف “زردی من از تو، سرخی تو از من” را بیان می‌کردند. آن‌ها بر این اعتقاد بودند که این کار منجر به دوری بیماری و بلا از خانه و خانواده آن‌ها می‌شود.
- آجیل مشکل گشا:
از دیگر رسم‌های چهارشنبه سوری می‌توان به خرید و پخش کردن آجیل مشکل گشا اشاره داشت. مردم باور داشتند که با این کار می‌توانند کینه و حسادت را از خود دور کنند. همچنین این کار را مانند ادای نذر می‌دانستند و باور داشتند که حاجت روا خواهند شد. امروزه نیز بسیاری از مادربزرگ‌ها در شب ۴شنبه سوری این رسم را اجرا می کنند.
- شاهنامه خوانی:
شاهنامه خوانی نیز یکی از شیرین‌ترین و لذت بخش‌ترین آداب چهارشنبه سوری است که معمولا توسط بزرگ خانواده انجام می‌شود. امروزه افرادی که در زمینه موسیقی و ادبیات تخصص دارند نیز این کار را با همراهی ساز در مراسم ۴شنبه سوری انجام می‌دهند.
آداب و رسوم از یاد رفته چهارشنبه سوری
چهارشنبه سوری از آداب و رسوم دیگری نیز برخوردار بوده که بسیاری از آن‌ها امروزه به طور کلی از یاد رفته‌اند. برخی از رسم‌های فراموش شده ۴ شنبه سوری که تنها نامی از آن‌ها باقی‌مانده است به شرح زیر می‌باشند.
- کوزه شکنی:
از جمله رسوم فراموش شده چهارشنبه سوری کوزه شکنی است. مردم در زمان‌های قدیم باور داشتند که با شکستن کوزه می‌توانند بدیمنی را از خانه و خانواده خود دور کنند. نحوه شکستن کوزه در شهرهای مختلف کمی با یکدیگر متفاوت بوده است. بسیاری درون کوزه سکه می‌ریختند و برخی روی نقارخانه کوزه خود را می‌شکستند.
- قاشق زنی:
قاشق زنی نیز از جمله آداب چهارشنبه سوری است که امروزه نقش کمرنگ‌تری از آن را در این مراسم شاهد هستیم. قاشق زنی به گونه‌ای بوده که افراد در خانه همسایگان رفته و با قاشق پشت کاسه می‌زدند. با این کار همسایه هر چیزی که می‌توانست مانند شکلات، آجیل، شیرینی و … را داخل کاسه آن‌ها می‌ریخت.
- شال اندازی:
شال اندازی نیز از جمله رسومات چهارشنبه سوری است که امروزه نیز برخی از روستاها آن را انجام می‌دهند. در این مراسم جوانان چند دستمال حریر را به یکدیگر گره زده و آن را از پشت بام وارد خانه و حیاط صاحب خانه می‌کردند. سپس سرفه کرده تا صاحب خانه شال را ببیند و هدیه‌ای(شکلات، سکه، کشمش و …) را داخل شال قرار دهد.
- آش ابودردا:
پختن آش ابودردا نیز یکی از رسم‌های قدیمی چهارشنبه سوری است. در این مراسم افرادی که مریض داشتند برای شفای بیمار خود آش ابودردا پخته و آن را میان بیماران و فقرا پخش می‌کردند. آن‌ها بر این باور بودند که این کار منجر به درمان و شفای بیمارشان می‌شود.
